W praktyce notarialnej pojawiło się zagadnienie możliwości zrzeczenia się przez uprawnionego prawa dożywocia.
Zgodnie z treścią przepisu art. 913 Kodeksu cywilnego, jeżeli z jakichkolwiek powodów wytworzą się między dożywotnikiem a zobowiązanym takie stosunki, że nie można wymagać od stron, żeby pozostawały nadal w bezpośredniej ze sobą styczności, sąd na żądanie jednej z nich zamieni wszystkie lub niektóre uprawnienia objęte treścią prawa dożywocia na dożywotnią rentę odpowiadającą wartości tych uprawnień. W wypadkach wyjątkowych sąd może na żądanie zobowiązanego lub dożywotnika, jeżeli dożywotnik jest zbywcą nieruchomości, rozwiązać umowę o dożywocie.
Literalne brzmienie powyższego przepisu wskazuje, że ewentualna modyfikacja, bądź rozwiązanie umowy o dożywocie wymaga ingerencji sądu. Mimo powyższego niektóre sądy wykreślają prawo dożywocia z działu III księgi wieczystej, jeżeli do stosownego wniosku wieczystoksięgowego zostanie załączone oświadczenie dożywotnika o zrzeczeniu się tego prawa w całości wraz ze zgodą na wykreślenie tego prawa z księgi wieczystej. Oświadczenie to powinno zostać sporządzone co najmniej w formie pisemnej z notarialnym poświadczeniem podpisu. Oczywiście może ono zostać objęte aktem notarialnym.
Dzieje się tak najprawdopodobniej dlatego, że brak jest podstaw do odmówienia dożywotnikowi uprawnienia do rezygnacji z przysługujących mu świadczeń, w sytuacji, gdy świadczenie to straciło dla niego znaczenie. Oświadczenie uprawnionego nie będzie jednak rozwiązaniem umowy, o którym mowa w powyższym przepisie, lecz działaniem w ramach przysługującej wierzycielowi swobody dysponowania przysługującym mu uprawnieniem. Ma to duże znaczenie w zakresie prawnorzeczowym, gdyż nie implikuje roszczenia o zwrotne przeniesienie własności nieruchomości. Powyższe koresponduje też z przepisem art. 246 § 1 Kodeksu cywilnego, który można tu zastosować przez analogię. Otóż zgodnie z tą regulacją, jeżeli uprawniony zrzeka się ograniczonego prawa rzeczowego, prawo to wygasa. Oświadczenie o zrzeczeniu się prawa powinno być złożone właścicielowi rzeczy obciążonej. Jednakże gdy ustawa nie stanowi inaczej, a prawo było ujawnione w księdze wieczystej, do jego wygaśnięcia potrzebne jest wykreślenie prawa z księgi wieczystej. Powyższe stanowisko potwierdził pośrednio Sąd Najwyższy (vide uchwała z dnia 21 maja 1984 roku, III UZP 22/84), który stwierdził, że zrzeczenie się dożywocia ustanowionego w dacie przekazania następcy aktem notarialnym gospodarstwa rolnego nie przekształca odpłatnej formy tego przekazania, choćby zrzeczenie to nastąpiło również w drodze aktu notarialnego (vide Izabela Nowacka-Marzeion, Wykreślenie dożywocia z księgi wieczystej).
dr Igor Baranowski – notariusz w Legionowie